پیام پزشکپور* 
1، رضا امیری1 ، ایرج کرمی1 ، امیر میرزایی1
1، رضا امیری1 ، ایرج کرمی1 ، امیر میرزایی1
1- سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
چکیده: (44 مشاهده)
مقدمه و هدف: گیاه عدس به علت وجود باکتریهای تثبیت کننده ازت در ریشه خود، موجب تثبیت بیولوژیکی نیتروژن گردیده و علاوه بر تأمین نیاز گیاه به این ماده، سالانه مقداری نیتروژن خالص نیز به خاک اضافه میکند. بنابراین موجب حاصلخیزی خاک مخصوصاً در مناطق دیم گردیده و از این حیث یک تناوب مناسب برای غلات دیم محسوب می‌شود. عدس در تغذیه انسان، منبع قابل توجهی از پروتئینهای غذایی، مواد معدنی (پتاسیم، فسفر، آهن و روی)، کربوهیدراتها و ویتامینها را فراهم کرده و به دلیل دارا بودن محتوای چربی و شاخص گلیسمی پایین، مزایای سلامتی بسیار فراوانی دارد. عملکرد پایین ژنوتیپ‌های عدس به دلیل عوامل مختلفی از جمله حاصلخیزی ضعیف خاک، فقدان ارقام اصلاح شده پرمحصول، شدت تنش رطوبتی، بیماری‌ها، آفات، علف‌های هرز و مهارت‌های ناکافی مدیریت محصول ایجاد می‌شود. در سالیان اخیر، تغییرات آب و هوایی جهانی، به ویژه به دلیل بارندگی و تغییرات زیست محیطی، تأثیر قابل توجهی بر تولید عدس داشته است. در ایران معمولاً عدس در شرایط دیم در بهار کشت می‌شود، حال آنکه کشت پاییزه آن از نظر افزایش راندمان بهرهوری از بارش، موجب افزایش عملکرد دانه نسبت به کشت بهاره در شرایط دیم می‌شود. علاوهبراین، برای به حداکثر رساندن عملکرد و کنترل بیان فنوتیپی، بهنژادگران باید ژنوتیپ‌های خاصی را انتخاب کنند که در یک محیط خاص پایدار یا سازگار با آن باشند. بنابراین، شناسایی ژنوتیپهایی با عملکرد بالا و سازگار به دامنه گستردهای از محیطها، یکی از هدفهای عمده در برنامههای بهنژادی گیاهان زراعی میباشد. در آزمایش‌های چند محیطی، عملکرد عدس تحت تأثیر ساختار ژنتیکی، محیطی و اثرمتقابل ژنوتیپ × محیط قرار میگیرد. برای تفسیر بهتر برهمکنش ژنوتیپ × محیط، مدل اثرات اصلی افزایشی و برهمکنش ضرب پذیر (AMMI) یکی از متداول‌ترین روش‌ها در مطالعه آزمایش‌های چند محیطی است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی برهمکنش ژنوتیپ و محیط بر ژنوتیپ‌های عدس و شناسایی ژنوتیپ‌های پایدار، پرمحصول و سازگار با شرایط آب و هوایی مناطق دیم معتدل کشور بود.
مواد و روش‌ها: در این پژوهش، 12 ژنوتیپ امیدبخش عدس به همراه ارقام شاهد ( توده محلی، کیمیا و بیلهسوار) در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی به مدت سه سال زراعی متوالی (1398-1401) در لرستان (خرم آباد)، ایلام (چرداول) و کرمانشاه (سرارود) کشت شدند. در مزرعه، هر کرت شامل چهار خط کاشت چهار متری با فاصله 25 سانتیمتر و تراکم 200 دانه در متر مربع بود. تجزیه پایداری با استفاده از روش چندمتغیره امی انجام شد. تجزیههای آماری با استفاده از بسته تجزیه آزمایش‌های چندمحیطی با نام Metan و GGE در نرمافزار R انجام شد.
یافتهها: تجزیه واریانس AMMI نشان داد که اثرات محیط، ژنوتیپ، و برهمکنش ژنوتیپ × محیط و هفت مؤلفه اصلی اول معنیدار بودند. بنابراین، با توجه به معنیدار بودن برهمکنش ژنوتیپ × محیط، امکان انجام تجزیه پایداری روی این دادهها وجود دارد. بر اساس تجزیه AMMI، اولین و دومین مؤلفه اصلی برهمکنش ژنوتیپ در محیط، بهترتیب 6/45 و 19 درصد از تغییرات برهمکنش ژنوتیپ × محیط را توجیه کردند. اثر هفت مؤلفه اصلی اول، معنیدار بود و در مجموع 5/99 درصد از تغییرات برهمکنش ژنوتیپ در محیط را توجیه کردند. سهم محیط، ژنوتیپ و برهمکنش ژنوتیپ × محیط در مجموع مربعات کل، به ترتیب 56/54، 45/5 و 9/16 درصد بود. در بین ژنوتیپ‌های مطالعه شده، بیشترین عملکرد دانه در ژنوتیپ شماره 10 (850 کیلوگرم در هکتار) و در پی آن در ژنوتیپ‌های شماره 12، 6 و 4 دیده شد. بر اساس شاخص پایداری ASV، ژنوتیپ‌های شماره 3، 5 و 1، بر اساس شاخص SIPC، ژنوتیپ‌های 3، 1، 7 و 10، بر اساس شاخص EV، ژنوتیپ‌های شماره 1، 10 و 3 و بر اساس شاخصهای Za و WAAS نیز ژنوتیپ‌های 3، 1، 5 و 10 پایدارترین ژنوتیپها بودند. بر مبنای شاخص انتخاب همزمان ssiASV، ژنوتیپ‌های 10، 4، 5 و 1، بر مبنای شاخص ssiSIPC، ژنوتیپ‌های شماره 10، 6، 7 و 4، بر مبنای شاخص ssiEV ژنوتیپ‌های 10، 6، 1 و 7، بر مبنای شاخص ssiZA، ژنوتیپ‌های شماره 1، 10، 6 و 7 و بر مبنای شاخص ssiWAAS، ژنوتیپ‌های 1، 10، 6 و 3 برترین ژنوتیپها از نظر عملکرد و پایداری بودند. بر اساس بایپلات AMMI1، ژنوتیپ‌های شماره 1، 6، 10 و 11 با عملکرد دانه بیشتر از عملکرد میانگین کل و کمترین مقادیر IPCA1، به عنوان ژنوتیپ‌های پایدار با سازگاری عمومی بالا شناسایی شدند. در بایپلات AMMI2، ژنوتیپ‌های 9، 11، 1 و 10 علاوه بر پایداری عمومی بالا، دارای عملکرد دانه بالاتر از میانگین کل بودند. علاوه بر شاخصهای AMMI، از شاخص برتری لین و بینز برای شناسایی ژنوتیپ‌های برتر استفاده شد که بر این اساس ژنوتیپ‌های شماره 1، 10، 9 و 15، برترین ژنوتیپها در محیطهای مطالعه شده بودند. با استفاده از پارامتر فاصله امی، ژنوتیپ‌های شماره 1، 3، 5 و 7 به عنوان ژنوتیپ‌های دارای عملکرد پایدار شناخته شدند.
نتیجهگیری: در مجموع و بر اساس شاخصهای مختلف، ژنوتیپ‌های شماره 10 (09S96510-13) و 6 (ILL2261) در بسیاری از محیطها، دارای عملکرد بالا و در بیشتر روش‌ها، دارای پایداری مطلوبی بودند و میتوانند گزینه معرفی ارقام جدید باشند.
مواد و روش‌ها: در این پژوهش، 12 ژنوتیپ امیدبخش عدس به همراه ارقام شاهد ( توده محلی، کیمیا و بیلهسوار) در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی به مدت سه سال زراعی متوالی (1398-1401) در لرستان (خرم آباد)، ایلام (چرداول) و کرمانشاه (سرارود) کشت شدند. در مزرعه، هر کرت شامل چهار خط کاشت چهار متری با فاصله 25 سانتیمتر و تراکم 200 دانه در متر مربع بود. تجزیه پایداری با استفاده از روش چندمتغیره امی انجام شد. تجزیههای آماری با استفاده از بسته تجزیه آزمایش‌های چندمحیطی با نام Metan و GGE در نرمافزار R انجام شد.
یافتهها: تجزیه واریانس AMMI نشان داد که اثرات محیط، ژنوتیپ، و برهمکنش ژنوتیپ × محیط و هفت مؤلفه اصلی اول معنیدار بودند. بنابراین، با توجه به معنیدار بودن برهمکنش ژنوتیپ × محیط، امکان انجام تجزیه پایداری روی این دادهها وجود دارد. بر اساس تجزیه AMMI، اولین و دومین مؤلفه اصلی برهمکنش ژنوتیپ در محیط، بهترتیب 6/45 و 19 درصد از تغییرات برهمکنش ژنوتیپ × محیط را توجیه کردند. اثر هفت مؤلفه اصلی اول، معنیدار بود و در مجموع 5/99 درصد از تغییرات برهمکنش ژنوتیپ در محیط را توجیه کردند. سهم محیط، ژنوتیپ و برهمکنش ژنوتیپ × محیط در مجموع مربعات کل، به ترتیب 56/54، 45/5 و 9/16 درصد بود. در بین ژنوتیپ‌های مطالعه شده، بیشترین عملکرد دانه در ژنوتیپ شماره 10 (850 کیلوگرم در هکتار) و در پی آن در ژنوتیپ‌های شماره 12، 6 و 4 دیده شد. بر اساس شاخص پایداری ASV، ژنوتیپ‌های شماره 3، 5 و 1، بر اساس شاخص SIPC، ژنوتیپ‌های 3، 1، 7 و 10، بر اساس شاخص EV، ژنوتیپ‌های شماره 1، 10 و 3 و بر اساس شاخصهای Za و WAAS نیز ژنوتیپ‌های 3، 1، 5 و 10 پایدارترین ژنوتیپها بودند. بر مبنای شاخص انتخاب همزمان ssiASV، ژنوتیپ‌های 10، 4، 5 و 1، بر مبنای شاخص ssiSIPC، ژنوتیپ‌های شماره 10، 6، 7 و 4، بر مبنای شاخص ssiEV ژنوتیپ‌های 10، 6، 1 و 7، بر مبنای شاخص ssiZA، ژنوتیپ‌های شماره 1، 10، 6 و 7 و بر مبنای شاخص ssiWAAS، ژنوتیپ‌های 1، 10، 6 و 3 برترین ژنوتیپها از نظر عملکرد و پایداری بودند. بر اساس بایپلات AMMI1، ژنوتیپ‌های شماره 1، 6، 10 و 11 با عملکرد دانه بیشتر از عملکرد میانگین کل و کمترین مقادیر IPCA1، به عنوان ژنوتیپ‌های پایدار با سازگاری عمومی بالا شناسایی شدند. در بایپلات AMMI2، ژنوتیپ‌های 9، 11، 1 و 10 علاوه بر پایداری عمومی بالا، دارای عملکرد دانه بالاتر از میانگین کل بودند. علاوه بر شاخصهای AMMI، از شاخص برتری لین و بینز برای شناسایی ژنوتیپ‌های برتر استفاده شد که بر این اساس ژنوتیپ‌های شماره 1، 10، 9 و 15، برترین ژنوتیپها در محیطهای مطالعه شده بودند. با استفاده از پارامتر فاصله امی، ژنوتیپ‌های شماره 1، 3، 5 و 7 به عنوان ژنوتیپ‌های دارای عملکرد پایدار شناخته شدند.
نتیجهگیری: در مجموع و بر اساس شاخصهای مختلف، ژنوتیپ‌های شماره 10 (09S96510-13) و 6 (ILL2261) در بسیاری از محیطها، دارای عملکرد بالا و در بیشتر روش‌ها، دارای پایداری مطلوبی بودند و میتوانند گزینه معرفی ارقام جدید باشند.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
